Idea rozwoju zrównoważonego w perspektywie filozofii Henryka Skolimowskiego
Ignacy S. Fiut
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Nauk Humanistycznych, Katedra Kulturoznawstwa i Filozofii, ul Gramatyka 8a, 30-071 Kraków, Poland
E-mail: isfiut@uci.agh.edu.pl
Abstract
The paper analyses the meaning and implementation of the notion of sustainable development, from the viewpoint of Henryk Skolimowski’s ecophilosophy. The Polish thinker initiated his ecophilosophy 35 years ago, formulating radical criticism of Western civilisation with its dominating forms of rationality and the resulting technological implementations. They are accompanied by definite utilitarian axiological system which emphases efficiency and profit in the sphere of human activities, i.e. typical utilitarian values. In the philosopher’s opinion, this system is a source of imbalance both in nature and social life of people in the global scale, which results in various types of crises occurring in this civilisation model. They threaten with annihilation not only of human species but also all natural space on the Earth, they can also affect negatively evolutionary changes in the cosmic scale.
We will pay particular attention to the theoretical proposals formulated by the philosopher in his work entitled The Genius of Light and Sanctity of Life. He refers there to Pierre Teilhard de Chardin’s vision of evolutionary philosophy, enriched with his own original philosophical ideas, well justified in numerous fields of contemporary science, but also in evolutionistic research tradition. De Chardin distinguishes three key breakthroughs in the evolution process on our planet and in cosmos, namely the vitalisation point, psychisation of matter and emergence of spiritual and rational creation, i.e. noosphere. Skolimowski emphasises particularly the emergence of photosynthesis phenomenon, and subsequently logo- and theosynthesis in this process. He claims that these are the forms of light condensation, whose laws of development control our planet as well as the whole cosmos. Human species participates in this process in a specific way, taking part in the evolutionarily developing possibilities of transcendence and self-realisation. And relative balance in all transformations of this kind has its source in the metaphorical “physics and metaphysics” of condensing light, which controls teleologically the process of evolutionary changes in the dimension of the universe. This “Great Light” makes use of human reason, which genetically derives from nature and should be friendly to it, perceiving it religiously as a shrine.
As Skolimowski suggests, the process of self-realisation and transcending should manifest the character of conscious self-limitation of man in his relations and interactions with nature and society. The idea of cosmic ethics developed by the philosopher is to serve this purpose. It has an imperative character: on the one hand it inspires man to creative transcendence in the name of sacred values in his life environment (habitat), and on the other imposes upon him the obligation of self-limitation and reverent attitude towards other man, other living creatures and their common life perceived as sacred being.
Key words: sustainable development, ecophilosophy, environmental and universal ethics, ecological justice
Streszczenie
Przedmiotem podjętych w pracy rozważań jest możliwość rozumienia oraz realizacji pojęcia rozwoju zrównoważonego w horyzoncie propozycji ekofilozoficznych Henryka Skolimowskiego. Tworzenie własnej ekofilozofii polski filozof rozpoczął od radykalnej krytyki cywilizacji Zachodu, tzn. dominujących w niej form racjonalności oraz wynikających z nich praktyk, którym towarzyszy określony system aksjologiczny o charakterze utylitarnym. W działaniach ludzi kładą one szczególny nacisk na wydajność oraz zysk, a więc typowe wartości utylitarne. Ten system aksjologiczny jest – w opinii myśliciela – źródłem nierównowagi w przyrodzie i życiu społeczno-duchowym ludzi w skali globalnej. Owocuje to różnego rodzaju kryzysami pojawiającymi się w tym modelu cywilizacji. Zagrażają one unicestwieniem nie tylko gatunku ludzkiego, ale i całej przestrzeni przyrodniczej na Ziemi. Mogą mieć również w przyszłości wpływ na niewłaściwy charakter zmian ewolucyjnych w skali kosmicznej.
Szczególną uwagę zwrócimy na propozycje teoretyczne, które filozof sformułował w pracy pt. „Geniusz Światła a Świętość Życia”. W niej wyraźnie nawiązuje on do wizji filozofii ewolucyjnej Piotra Teilharda de Chardina, wzbogaconej własnymi i oryginalnymi pomysłami filozoficznym, mającymi uzasadnienie w wielu dziedzinach współczesnej nauki, ale i ewolucjonistycznej tradycji badawczej. De Chardin wyróżnia trzy takie kluczowe przełomy w procesie ewolucji na planecie i w kosmosie, czyli punkt witalizacji i psychizacji materii oraz powstanie tworu duchowo-racjonalnego, czyli noosfery. Natomiast Skolimowski szczególny nacisk kładzie na pojawienie się w tym procesie zjawiska fotosyntezy, następnie logo- i teosyntezy. Przekonuje, że są to formy kondensacji światła, którego prawami rozwoju rządzi się nasza planeta, ale i cały kosmos. W tym procesie uczestniczy w sposób szczególny gatunek ludzki, partycypujący w ewolucyjnie rozwijanych tam możliwościach transcendencji i samorealizacji. Zaś względna równowaga we wszystkich tego typu przemianach ma swoje źródło w owej metaforycznej „fizyce i metafizyce” kondensującego się światła, które jakby kieruje teleologicznym procesem zmian ewolucyjnych w wymiarze kosmicznego uniwersum. Do tego celu wykorzystuje owo „Wielkie Światło” rozum ludzi, który genetycznie wywodzi się z przyrody i ze swej natury powinien być jej przyjazny, postrzegając ją w sposób religijny jako świątynię.
Proces samorealizacji połączony z transcendowaniem – sugeruje Skolimowski – powinien mieć charakter świadomego samoograniczenia się człowieka w relacjach i interakcjach z przyrodą oraz społeczeństwem. Temu ma służyć rozwijana przez filozofa idea etyki kosmicznej. Ma ona charakter imperatywny: z jednej strony inspirująca człowieka do kreatywnej transcendencji w imię świętych wartości tkwiących w jego środowisku (siedlisku) życia, z drugiej nakładająca na niego powinność samoograniczenia się i rewerentnego stosunku do drugiego człowieka, innych istot żywych oraz ich wspólnego świata życia postrzeganego jako byt sakralny.
Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony, ekofilozofia, etyka środowiskowa i uniwersalna, sprawiedliwość ekologiczna
Problemy Ekorozwoju 4(2)2009: 25-48
